kaniagostyn *UKS Kania Gostyń

Topografia współczesnego Bałtyku. Topografia współczesnego Bałtyku jest wynikiem działań kilku działających, bądź kolejno zmieniających się, czynników jak najściślej jednak związanych z procesem zlodowacenia. Czynniki te to:
- Cofanie się lądolodu, ściślej mówiąc, stopniowe topnienie lodowca, który pokrywał masyw Skandynawski. W związku z tym wyzwalały się ogromne ilości wód, spływających rzekami po przedpolu lodowca w kierunku południowym lib ku zachodowi, wody te wypełniały zagłębienia terenowe.
- Żłobiąca rola lodowca. Cały obszar Bałtyku właściwego z jego głębokimi rynnami to dzieło lodowca.
Potężny nacisk lodowca spowodował pewne pogrążanie się skorupy ziemskiej w bardziej plastyczne podłoże. Następstwem tego ruchu pionowego było wtargnięcie wód z otwartego morza od zachodu. Gdy lądolód znów topniał i obszar Skandynawii znalazł się pod mniejszym ciśnieniem, równowaga izostatyczna została zakłócona i zaznaczył się ruch powolny i stopniowy w przeciwnym kierunku, który trwa do dziś.
- Topnienie lodów na obszarze półkuli północnej i wyzwolenie ogromnej ilości wody, spowodowało transgresję morza w lądowe zagłębienia i niziny.
W oparciu o topograficzne dane, dobrze rozwiniętą linie brzegową, obecność szeregu wysp oraz urozmaiconą rzeźbę dna możemy wyodrębnić (w obszarze morza) oddzielne trzy akweny (baseny): południowy - Basen Bornholmski, środkowy - Basen Gotlandzki i północny - Basen Botnicki.
W Basenie Bornholmskim pierwsza z kolei Głębia Arkońska, nieznacznie przekraczająca głębokość 50 m,sięga po wyspę Bornholm, druga rozleglejsza i głębsza Głębia Bornholmska, o maksymalnym zagłębieniu 105 m, znajduje się na wschód od wyspy. Od północy łączy je Rynna Bornholmska, położona między Bornholmem a wybrzeżem szwedzkim. Rynny nader charakterystyczne dla topografii dna Bałtyku, stanowią węższe wydłużone zagłębienia łączące rozleglejsze głębie.
Basen Gotlandzki, najrozleglejszy i najgłębszy, o południkowym przebiegu, sięga po wyniosły rejon pasma Wysp Alandzkich i szkier fiński, który oddziela go od Basenu Botnickiego. Rozległa Głębia Gotlandzka, o maksymalnym zagłębieniu 250 m, leży na wschód od wyspy Gotlandii, nieco na północny-zachód od niej, między Gotlandią a Sztokholmem znajduje się najgłębsze miejsce na Bałtyku - Jama Landsort (459 m). W południowym rejonie Basenu Gotlandzkiego leży Głębia Gdańska (113 m), połączona z Głębią Bornholmską Rynną Słupską.
W przeciwieństwie do obu omówionych basenów tworzących Bałtyk właściwy Basen Botnicki jest raczej wielką zatoką, przedzieloną wyniosłością dna, wynoszącą się na 30-50 m pod powierzchnię wody, na dwa rejony: południowy, głębszy maksymalnie do 294 m, tzw. Morze Botnickie i północny - właściwą Zatokę Botnicką, o największym zagłębieniu 140 m.
Głębie i łączące je rynny szczególnie charakterystyczne dla topografii dna, razem z wyniesionymi piaszysto-kamienistymi ławicami (Odrzana minimalna głębokość 6 m, Orla 5 m, Słupska 8 m, Hobufg 12 m, i Środkowa 9 m) będącymi pozostałością moren, świadczą o przeważających wpływach lodowcowych, tak wyraźnie zaznaczonych w rzeźbie dna Bałtyku. Naturalna regionizacja morza wypływa z tej lodowcowej rzeźby.
Zatoki Morza Bałtyckiego również mają dno urozmaicone. W Zatoce Fińskiej, wzdłuż jej osi ciągnie się głęboka rynna (średnia głębokość 100 m, maksymalna 123 m). Zatoka Ryska jest akwenem płytkim ze średnią głębokością 23 m i maksymalnymi głębokościami w środku akwenu do 62 m. W Południowym Bałtyku można wyróżnić jeszcze dwie mniejsze zatoki: Pomorską (głębokość maksymalna 15 m) i Gdańską (116 m) mające dość szerokie połączenie z Bałtykiem oraz typowe zalewy przybałtyckie - płytkie (głębokość rzędu kilku metrów), o stosunkowo dużej powierzchni i wąskim połączeniu z morzem: Zalew Szczeciński (powierzchnia 678 km2), Zalew Wiślany (838 km2) oraz Zalew Kuroński (1613 km2).
Morze Bałtyckie ma wiele wysp, największe z nich to Fionia, Zelandia, Lolland, Falster i wiele innych w Morzu Bełtów oraz Bornholm, Rugia, Gotlandia, Olandia, a także Sarema, Hiuma i inne u brzegów Estonii oraz Wyspy Alandzkie i pojedyncze wyspy w Zatoce Botnickiej.
Dzięki takiej właśnie topografii Bałtyk możemy podzielić na dwa zasadnicze różniące się warunkami hydrologicznymi części, oddzielone od siebie barierą Wysp Alandzkich: część północną - botnicką i część południową obejmującą pozostały obszar Bałtyku. Gdy wpływający z Morza Północnego prąd przydenny płynie z zachodu na wschód, droga jego prowadzi jak na rys. 2, a więc od Głębi Arkońskiej przez Rynnę Bornholmską do Głębi Bornholmskiej, a następnie przez Rynnę Słupską do Głębi Gotlandzkiej i Głębi Gdańskiej. Przeprowadzony wzdłuż tej linii przekrój dna wskazuje wyraźnie naturalny podział naszego morza na omawiane wcześniej baseny. Podział ten ma zasadnicze znaczenie dla życia w tym morzu.
Osady i formy polodowcowe. 1. Formy powstałe przed czołem lądolodu.

a) moreny czołowe - ciągi pagórków i wzgórz o wysokości do kilkudziesięciu metrów, które powstały wzdłuż czoła lądolodu w czasie jego dłuższego postoju. Tworzyły się one najczęściej w wyniku intensywnej akumulacji glin zwałowych oraz głazów, żwirów i piasków bezpośrednio przy krawędzi lądolodu - moreny czołowe akumulacyjne.

b) stożki sandrowe - wielkie, bardzo płaskie stożki piaszczysto-żwirowe, osadzone przez wody pochodzące z topnienia lądolodu. Powstawały u wylotu bram lodowcowych, które w miarę oddalania się od czoła lądolodu zrastały się ze sobą, tworząc rozległe i płaskie równiny sandrowe.

c) pradoliny - szerokie doliny o płaskim dnie i równoleżnikowym przebiegu związane z okresami dłuższych postoju lądolodu, wyżłobione płynące ku zachodowi szerokie rzeki, powstałe z połączenia wód roztopowych spływających z północy z wodami rzek płynących z południa.

d) drumliny - pagórki o owalnym kształcie zbudowane z materiału morenowego, o bardziej stromych stokach od strony, w którą poruszał się lądolód, uformowane przez nacisk na ten materiał masy lądolodu.

e) zagłębia wytopiskowe - (wytopiska), powstały w wyniku wytopienia się zagrzebanych w osadach lodowcowych brył lodowych.

2. Formy powstałe przez działalność lodowców górskich

a) U - kształtne doliny - doliny, które swoim przekrojem przypominają literę U, są dość głębokie i strome.

b) kocioł lodowcowy - (cyrk lodowcowy, kar), półkuliste lub wydłużone obniżenie otoczone z trzech stron stromymi ścianami skalnymi, opadające ku dolinie lodowcowej progiem skalnym. Powstaje w obszarze pola firnowego w wyniku erozji lodowcowej.

c) wały moren bocznych - wały usypane z ostrokrawędzistych okruchów skalnych po obydwu stronach jeziora lodowcowego

d) terasy rzeczne - płaskie stopnie w dolinie rzecznej, ciągnące się wzdłuż doliny na znacznej przestrzeni, powstają w wyniku erozji rzecznej, są fragmentami dawnego rozciętego przez rzekę dna doliny (np. wskutek obniżenia się jej podstawy erozyjnej). Terasy rzeczne mają swoje rodzaje: skaliste, akumulacyjne i skalisto-osadowe.

3. Formy utworzone w warunkach klimatu peryglacjalnego

a) gołoborza - Gołoborze to nagromadzenie bloków i odłamków skalnych na stoku górskim, powstałe w wyniku wietrzenia twardych, zwięzłych skał. Gołoborza powstają w wyniku wietrzenia fizycznego: zmiany temperatury, a zwłaszcza zamarzanie wody w szczelinach skalnych (np. w spękaniach ciosowych), powodują stopniowy rozpad skał. Gołoborza w Górach Świętokrzyskich (np. na Łysicy i Łyścu), złożone z bloków twardych piaskowców kambru, powstały w plejstocenie, w klimacie polarnym, kiedy procesy wietrzenia fizycznego były szczególnie intensywne. Bloków piaskowców z tzw. Wielkiego Gołoborza na Łyścu użyto w IX-X w. do usypania istniejących do dzisiaj wałów kamiennych, które otaczały pogański ośrodek kultowy na szczycie góry; zachowały się również ślady drogi, którą transportowano kamienie do budowy wałów.

b) wydmy i niecki deflacyjne - porywanie i unoszenie przez wiatr drobnych cząstek mineralnych i organicznych, które drążą, rysują i ścierają powierzchnie skał, oraz akumulacja niesionego przez wiatr materiału. Rezultatem niszczejącej działalności wiatru jest obniżanie się powierzchni ziemi i powstawanie rozmaitych form terenu, np. niecki deflacyjne. W następstwie akumulacji pyłu tworzy się less, a osadzanie się grubszego materiału powoduje tworzenie się osadów piaszczystych i powstawanie wydm. Procesy te przebiegają na obszarach pozbawionych pokrywy roślinnej, szczególnie intensywnie zachodzą na wybrzeżach morskich, gorących pustyniach i mroźnych pustyniach peryglacjalnych oraz na polach ornych w okresach przerwy wegetacyjnej.

c) stożki piargowe - rodzaj rumowiska skalnego, nagromadzenie okruchów skalnych w żlebach u podnóża stromych, skalistych stoków; często ma postać stożka (stożek usypiskowy), powstaje głownie wskutek wietrzenia mechanicznego

4. Formy powstałe na terenie objętym lądolodem

a) faliste równiny moreny dennej - u czoła lodowca, w miarę topnienia lodu, powstają wały lub pagórki moreny czołowej i moren bocznych, odsłania się również morena denna, tworząca lekko faliste lub płaskie równiny.

b) ozy - ozami nazywamy długie, wąskie i zwykle kręte wały lub ciągi wzgórz, niejednokrotnie o długości kilku lub kilkunastu kilometrów, zbudowane z piasków i żwirów, osadzonych przez wody płynące w tunelach lodowych lub kanałach stagnującego lodowca.

c) kemy - są to przeważnie okrągławe lub wydłużone pagórki i wzgórza o wysokości do kilkudziesięciu metrów. Zbudowane są ze żwirów, piasków i mułków, które były akumulowane przez wody płynące lub osadzane w jeziorach lodowcowych w obrębie szczelin i rozpadlin lodowych.

d) rynny subglacyjne - są to długie, stosunkowo wąskie i na ogół głębokie obniżenia o stromych zboczach i nierównym dnie, zwykle wypełnione wodami jezior zwanych jeziorami rynnowymi. Większość rynien powstała wskutek erozji podłoża przez subglacjalne wody roztopowe, płynące często pod ciśnieniem hydrostatycznym. Niektóre z nich tworzyły się jednak w wyniku erozji glacjalnej.

e) baraniec - (muton - franc.), przedłużony pagórek podłoża skalnego, wysokość od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów, długość kilkaset metrów, wygładzony i porysowany przez lodowiec, barańce występują najczęściej gromadnie, na obszarach dziś i dawniej zlodowaconych (np. w Finlandii, pd. Szwecji, w Tatrach)
Morze Bałtyckie 2. Morze Bałtyckie.


Bałtyk jest morzem śródziemnym północnej Europy. Otoczone Półwyspem Skandynawskim i brzegami środkowej i wschodniej Europy pozostaje w łączności z wodami wszechoceanu poprzez wąskie cieśniny duńskie: Sund, Mały i Wielki Bełt, Kattegat oraz wodami Kattegatu i Skagerraku, w uproszczeniu od Skagen do Marstrand. W instrukcji Międzynarodowego Biura Hydrograficznego w Monaco (IHB Monaco (Limites..., 1953)) Obszar Morza Bałtyckiego jest ograniczony do linii przebiegających przez południowe wyloty cieśnin: Sund oraz Wielkiego i Małego Bełtu. Jednak zwykle za granicę zachodnią Bałtyku przyjmuje się progi w cieśninach duńskich: Darsser (głębokość ok. 15 m) w Wielkim Bełcie, oraz Drogen (głębokość ok. 7m) w cieśninie Sund.
Bałtyk jest stosunkowo małym morzem, powierzchnia wynosi tylko ok. 400 tys. km2. Średnia głębokość wynosi ok. 55 m (maksymalna ok.460 m), co daje objętość w przybliżeniu 20 tys. km3. Zapewne liczby te niewiele mówią, wobec tego dla porównania...
Słabe połączenie naszego morza z wodami oceanu, niewielka średnia głębokość, wydłużony kształt powodują, że jest ono nieprzeciętne.

Topografia dna Bałtyku
Topografia współczesnego Bałtyku jest wynikiem działań kilku działających, bądź kolejno zmieniających się, czynników jak najściślej jednak związanych z procesem zlodowacenia. Czynniki te to:
ź Cofanie się lądolodu, ściślej mówiąc, stopniowe topnienie lodowca, który pokrywał masyw Skandynawski. W związku z tym wyzwalały się ogromne ilości wód, spływających rzekami po przedpolu lodowca w kierunku południowym lib ku zachodowi, wody te wypełniały zagłębienia terenowe.

Żłobiąca rola lodowca. Cały obszar Bałtyku właściwego z jego głębokimi rynnami to dzieło lodowca.
Potężny nacisk lodowca spowodował pewne pogrążanie się skorupy ziemskiej w bardziej plastyczne podłoże. Następstwem tego ruchu pionowego było wtargnięcie wód z otwartego morza od zachodu. Gdy lądolód znów topniał i obszar Skandynawii znalazł się pod mniejszym ciśnieniem, równowaga izostatyczna została zakłócona i zaznaczył się ruch powolny i stopniowy w przeciwnym kierunku, który trwa do dziś.

Topnienie lodów na obszarze półkuli północnej i wyzwolenie ogromnej ilości wody, spowodowało transgresję morza w lądowe zagłębienia i niziny.

W oparciu o topograficzne dane, dobrze rozwiniętą linie brzegową, obecność szeregu wysp oraz urozmaiconą rzeźbę dna możemy wyodrębnić (w obszarze morza) oddzielne trzy akweny (baseny): południowy - Basen Bornholmski, środkowy - Basen Gotlandzki i północny - Basen Botnicki.

W Basenie Bornholmskim pierwsza z kolei Głębia Arkońska, nieznacznie przekraczająca głębokość 50 m,sięga po wyspę Bornholm, druga rozleglejsza i głębsza Głębia Bornholmska, o maksymalnym zagłębieniu 105 m, znajduje się na wschód od wyspy. Od północy łączy je Rynna Bornholmska, położona między Bornholmem a wybrzeżem szwedzkim. Rynny nader charakterystyczne dla topografii dna Bałtyku, stanowią węższe wydłużone zagłębienia łączące rozleglejsze głębie.
Basen Gotlandzki, najrozleglejszy i najgłębszy, o południkowym przebiegu, sięga po wyniosły rejon pasma Wysp Alandzkich i szkier fiński, który oddziela go od Basenu Botnickiego. Rozległa Głębia Gotlandzka, o maksymalnym zagłębieniu 250 m, leży na wschód od wyspy Gotlandii, nieco na północny-zachód od niej, między Gotlandią a Sztokholmem znajduje się najgłębsze miejsce na Bałtyku - Jama Landsort (459 m). W południowym rejonie Basenu Gotlandzkiego leży Głębia Gdańska (113 m), połączona z Głębią Bornholmską Rynną Słupską.

W przeciwieństwie do obu omówionych basenów tworzących Bałtyk właściwy Basen Botnicki jest raczej wielką zatoką, przedzieloną wyniosłością dna, wynoszącą się na 30-50 m pod powierzchnię wody, na dwa rejony: południowy, głębszy maksymalnie do 294 m, tzw. Morze Botnickie i północny - właściwą Zatokę Botnicką, o największym zagłębieniu 140 m.

Głębie i łączące je rynny szczególnie charakterystyczne dla topografii dna, razem z wyniesionymi piaszysto-kamienistymi ławicami (Odrzana minimalna głębokość 6 m, Orla 5 m, Słupska 8 m, Hobufg 12 m, i Środkowa 9 m) będącymi pozostałością moren, świadczą o przeważających wpływach lodowcowych, tak wyraźnie zaznaczonych w rzeźbie dna Bałtyku. Naturalna regionizacja morza wypływa z tej lodowcowej rzeźby.

Zatoki Morza Bałtyckiego również mają dno urozmaicone. W Zatoce Fińskiej, wzdłuż jej osi ciągnie się głęboka rynna (średnia głębokość 100 m, maksymalna 123 m). Zatoka Ryska jest akwenem płytkim ze średnią głębokością 23 m i maksymalnymi głębokościami w środku akwenu do 62 m. W Południowym Bałtyku można wyróżnić jeszcze dwie mniejsze zatoki: Pomorską (głębokość maksymalna 15 m) i Gdańską (116 m) mające dość szerokie połączenie z Bałtykiem oraz typowe zalewy przybałtyckie - płytkie (głębokość rzędu kilku metrów), o stosunkowo dużej powierzchni i wąskim połączeniu z morzem: Zalew Szczeciński (powierzchnia 678 km2), Zalew Wiślany (838 km2) oraz Zalew Kuroński (1613 km2).

Morze Bałtyckie ma wiele wysp, największe z nich to Fionia, Zelandia, Lolland, Falster i wiele innych w Morzu Bełtów oraz Bornholm, Rugia, Gotlandia, Olandia, a także Sarema, Hiuma i inne u brzegów Estonii oraz Wyspy Alandzkie i pojedyncze wyspy w Zatoce Botnickiej.
Dzięki takiej właśnie topografii Bałtyk możemy podzielić na dwa zasadnicze różniące się warunkami hydrologicznymi części, oddzielone od siebie barierą Wysp Alandzkich: część północną - botnicką i część południową obejmującą pozostały obszar Bałtyku. Gdy wpływający z Morza Północnego prąd przydenny płynie z zachodu na wschód, droga jego prowadzi jak na rys. 2, a więc od Głębi Arkońskiej przez Rynnę Bornholmską do Głębi Bornholmskiej, a następnie przez Rynnę Słupską do Głębi Gotlandzkiej i Głębi Gdańskiej. Przeprowadzony wzdłuż tej linii przekrój dna wskazuje wyraźnie naturalny podział naszego morza na omawiane wcześniej baseny. Podział ten ma zasadnicze znaczenie dla życia w tym morzu.

Spis literatury
1. Atlas "Morze Bałtyckie" - opracowanie zespołowe pod redakcją: Aleksandra Majewskiego i Zbigniewa Lauere, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 1994,
2. "Oceany i Morza" Aleksander Majewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992,
3. "Nasz Bałtyk" Kazimierz Demel, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967,
4. "Bałtyk - Doświadczalne morze natury" Władysław Mańkowski,
5. "Bałtyk" Kazimierz Demel, PWN, Warszawa-Wrocław 1955,
6. "Jak powstał Bałtyk" Prof. dr Edward Passendorfer, Nakład Księgarni Naukowej, Toruń 1947,
7. "Matematyczne modelowanie pola przepływów w Morzu Bałtyckim" Andrzej Jankowski, Wydawnictwo PAN 1998.